Janusz Termer
Pamięć i Trwanie - w 90 rocznicę urodzin Zofii Posmysz
Trudno oczywiście w kilku zdaniach scharakteryzować różnorodny tematycznie dorobek pisarski Zofii Posmysz. Jest ona bowiem autorką zarówno tak zwanej "prozy obozowej"; utworów związanych z tym wielkim powojennym nurtem literatury polskiej (obok słynnej Pasażerki z 1962 r. wydała Wakacje nad Adriatykiem, 1970, opowiadania z tomu Ten sam doktor M, 1982 i wspomnieniową opowieść o poobozowej wędrówce do kraju Do wolności, do śmierci do życia, 1996 oraz ostatnio opowiadanie Chrystus oświęcimski). Jest też autorką powieści o tematyce współczesnej, psychologiczno-obyczajowej i społecznej (Mikroklimat, 1975, Cena, 1978, Wdowa i kochankowie, 1988), a także licznych słuchowisk i reportaży radiowych (wyd. pt. Przystanek w lesie, 1975) oraz scenariuszy filmowych i widowisk telewizyjnych...
Tak się jednak potoczyły pisarskie losy Zofii Posmysz, że w potocznej świadomości czytelniczej kojarzona bywa najczęściej z tym obozowym nurtem naszej, a i światowej także, prozy - jak pisał Kazimierz Wyka - "z pogranicza powieści", pełniącej ważną "funkcję solidarnej pamięci" o tamtej "epoce pieców", "czasach pogardy". Okresie niebywałego w dziejach zniewolenia jednostek przez systematycznie i niebywale sprawnie pod tym względem funkcjonujące opresyjne systemy (brunatny i czerwony). Systemy totalitarnej przemocy, eksterminacji i zagłady - podejmowanej w imię obłędnej ideologii...
Jak wiadomo, głównie literatura polska (od Dymów nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej, Medalionów Zofii Nałkowskiej, Pożegnania z Marią Tadeusza Borowskiego, Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, Innego Świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i wielu, wielu innych) oraz z historycznych powodów literatura rosyjska (np. Warłam Szałamow Opowiadania kołymskie czy Aleksander Sołżenicyn Jeden dzień Iwana Denisowicza, Archipelag Gułag), tworzyły najbardziej w światowej literaturze "obozowej" przejmujące obrazy życia łagrowego. W rozmaitych rzecz jasna narracyjnych i literackich stylach. Gdzie dominują - a to główny wyróżnik i wspólny mianownik tego pisarskiego nurtu - porażające w swej wymowie przeżycia i doświadczenia (nie)ludzkie. Ujawniane "laboratoryjnie", niczym w diabelskiej "próbówce", przejawy funkcjonowania obozu jako prefiguracji państwa totalitarnego. Opisy przeżyć i sytuacji "nieludzkich" wywracających na nice nie tylko dotychczasowe konwencje literackie, co przede wszystkim stawiające wielki znak zapytania nad tradycyjnie europejskimi systemami humanistycznych wartości ideowych, światopoglądowych i kulturowych...
Obozowa proza Zofii Posmysz, mieszcząca się w tym głównym nurcie, odznaczającym się wielością odmian gatunkowych i tradycji pisarskich, ma swoją wyraźną nić przewodnią, wyraźną differentia specifica. Pisarka stara się bowiem unikać wszelkich teoretycznych dywagacji i uogólnień historycznych. Obecnych w prozie takich pisarzy jak Tadeusz Borowski (który wprost pisał o tym, że tendencje totalitarne nie są czymś nowym w XX wieku, że były obecne już od epoki starożytności (wielkie Wschodnie satrapie). Rozmaitych koncepcji historiozoficznych czy socjologicznych pojawiających się w późniejszych rozważaniach myślicieli i badaczy: jak Karl Popper, Hanna Arendt (znane słowa o "banalności zła" z jej książki Eichmann w Jerozolimie, 1963), Erich Fromm, Zdzisław Kępiński, Anna Pawełczyńska czy ostatnimi czasy Zygmunt Bauman, który nawet widzi dziś literaturę obozową jako swoiste świadectwo klęski tradycji oświeceniowego racjonalizmu, zdolnego tworzyć także i takie "racjonalne" projekty zagłady!
Autorka Pasażerki (a to być może jedna z tajemnic wielkiego sukcesu tego utworu - filmowanego przez Andrzeja Munka i adaptowanego na scenę operową, z muzyką Mieczysława Weinberga, wystawianego w ostatnich latach w austriackim Bregenz, Warszawie, Londynie i Karlsruhe), buduje swe postaci, zwłaszcza postać głównej bohaterki tego utworu, jako osoby usiłującej za wszelką cenę - w tych egzystencjalnie okrutnych warunkach sytuacji i przeżyć obozowych oglądanych z perspektywy widocznej codziennie nieuchronnego wysiłku, cierpienia i śmierci zagłady - nie ulec pokusie idealizowania postaci ofiar, zachować trzeźwość w ocenie obozowych katów, a nade wszystko zachować godność i człowieczeństwo, wynieść z pożogi i uratować wiarę w przyszłość, nie podawać się, po prostu - przetrwać...
Nie jest to jednakże literatura łatwego optymizmu; jej bohaterki i po wojnie (Wakacje nad Adriatykiem, Ten sam doktor M.) poddawane są nadal traumatycznym przeżyciom; próbują wchodzić w "normalne" życie, pragną zwyczajnej codziennej stabilizacji, szczęścia i miłości, a wciąż żyją z otwartymi ranami pamięci o demonach przeszłości. Wiedzą wprawdzie i wierzą w to, iż co najtragiczniejsze mają za już sobą, ale też i widzą - w dopadających je wspomnieniach czy nocnych koszmarach - że choć to, co było już "przeszło", ale "nie minęło"...
Cały właściwie dorobek pisarski Zofii Posmysz można określić dwoma krótkimi słowami: PAMIĘĆ I TRWANIE.
Wiadomo, że Pani Zofia Posmysz, jako osoba prywatna, jest wielką i czułą admiratorką poetyckiego słowa. Na zakończenie zatem - Jej dedykowane - dwa małe cytaty poetyckie. Pierwszy z wiersza Zbigniewa Herberta, nostalgicznie zwierzającego się młodszemu od siebie koledze - poecie:
Niewielu zostało, Ryszardzie, naprawdę niewiele
z poezji tego szalonego wieku na pewno Rilke Eliot
kilku innych dostojnych szamanów którzy znali sekret
zaklinania formy odpornej na działanie czasu bez czego
nie ma frazy godnej pamiętania a mowa jest jak piasek
A cytat drugi, to fragment poematu jednego z owych dostojnych szamanów "znających sekret zaklinania formy odpornej na działanie czasu"; fragment wiersza sprzed lat stu bez mała, jakże i teraz brzmiącego wizyjnie, aktualnie i przejmująco, na co istotnie zdobyć się mógł tylko profetyczny, poetycki geniusz Rainera Marii Rilkego:
Nie wstydź się, kiedy dotkną cię umarli,
inni umarli, którzy aż do końca
wytrwali. (Czym jest koniec?) Zamień z nimi
spojrzenia, jak jest w zwyczaju, spokojnie,
i nie bój się, że cię obciąży nazbyt
nasza żałoba, że będą się dziwić.
Wiedz, wielkie słowa z czasów, gdy działanie
jeszcze widzialne było, nie są dla nas.
Któż mówi o zwycięstwach? Przetrwać, oto wszystko.
Rainer Maria Rilke z tomu Requiem (przekład Mieczysława Jastruna)
------------------------------------------
Wystąpienie na Spotkaniu Przyjaciół w Oświęcimskim Międzynarodowym Domu Spotkań Młodzieży 25 sierpnia 2013 r.