Janusz Termer
Przypomnienia
Zabić drozda, czyli autorka jednego dzieła
Chodzi oczywiście o Harper Lee słynną pisarkę amerykańską; autorkę dwu powieści i kilku esejów, niedawno zmarłą: 19 II 2016 w wieku blisko dziewięćdziesięciu lat. Urodziła 28 IV 1926 w Monroeville na Południu Stanów Zjednoczonych (Alabama). Od dzieciństwa przyjaźniła się z późniejszym głośnym pisarzem, szkolnym kolegą, Trumanem Capote, co było nawet powodem niecnych plotek, iż to on jest autorem najsłynniejszej jej powieści - Zabić drozda, 1961 (I wyd. pol. 1965). Tutaj też rozgrywa się akcja tej powieści. Autorka otrzymała za nią prestiżową w USA Nagrodę Pulitzera w 1961, a prezydent Lyndon Johnson powołał ją do Narodowej Rady Artystycznej. Powieść szybko Lee stała się w Ameryce - i na świecie - wielkim czytelniczym bestsellerem, trafiła na listy lektur szkolnych w wielu krajach (w tym także i w Polsce). Po ponad półwiecznym milczeniu ukazała się w USA (i w Polsce też) druga powieść Lee (uważana za zaginioną) – Idź, postaw wartownika, która mimo dość nawet dużego czytelniczego powodzenia, nie powtórzyła literackiego sukcesu pierwszej.
Zabić drozda (To Kill the Mockingbird, tłumaczyła Zofia Kierszys) to dla wielu krytyków amerykańskich powieść przypominająca nieco swą fabułą Intruza Williama Faulknera, a także wczesną prozęTrumana Capote (Inne głosy, inne ściany). Jeszcze bliższa wydaje się ona jednak, samym stylem opowiadania oraz zdystansowanej i ironicznej narracji, Buszującemu w zbożu Jerome'a Davida Salingera. Harper Lee, nawiązująca do bogatych tradycji realistycznej amerykańskiej literatury psychologiczno-społecznej. W Zabić drozda podejmuje bowiem - widziany w realiach określonego czasu i miejsca - problem budzenia się wrażliwości oraz odpowiedzialności moralnej młodych ludzi odkrywających poprzez splot dotykających ich niespodziewanie wydarzeń niezrozumiałe dla nich dramatycznie powikłane problemy dorosłych. Co wiąże zarazem z kwestiami ich przyspieszonego dojrzewania w - podzielonym kwestiami i problemami rasowymi - społeczeństwie amerykańskiego Południa. Pisarka ukazuje determinujący wpływ czynników społecznych na kształtowanie się ludzkiej osobowości.
Oto, w zwyczajne sielskie życie pewnej amerykańskiej rodziny z Południa, widziane oczyma młodziutkich dziecięcych bohaterów (narratorka i bohaterka, sześcioletnia dziewczynka zwana Smykiem i jej młodszy brat Jem - Jeremy), zaczynających powoli wkraczać w rejony poważnych życiowych spraw innych ludzi z ich otoczenia. Spraw początkowo tak dla nich tajemniczych, bo oglądanych z zewnętrznego dystansu przez niewiele rozumiejące dzieci. Spraw ukazujących na koniec wielorako zawikłane, trudne, niepokojące i dramatyczne oblicze otaczającego ich, tak niby sielskiego świata. Ojciec dzieci, adwokat Atticus Finch, człowiek prawy i uczciwy, podejmuje się obrony przed sądem młodego czarnoskórego człowieka niesłusznie posądzonego - na podstawie nikłych poszlak i domniemań rozprzestrzenianych przez stugębną plotkę na tle rasowych uprzedzeń - o dokonanie gwałtu na białej dziewczynie. Staje się to początkiem gwałtownych zmian w ich spokojnej, dotąd idyllicznie prowincjonalnej rodzinnej egzystencji, jak i zmian w postawach innych mieszkańców pewnego miasteczka. Przedstawione w powieści wydarzenia rozgrywają się w fikcyjnym niewielkim Maycomb, leżącym gdzieś na Południu USA. Autorka dyskretnie rysuje szerokie tło społeczne i atmosferę rodzącą się wokół tych wydarzeń. Z konsekwentnie utrzymanej przez perspektywy opowiadania, snutego z punktu widzenia małej dziewczynki i jej brata (nie zawsze przecież świadomych prawdziwego znaczenia spraw z otaczającego ich świata dorosłych), wyłania się sugestywny i realistyczny obraz typowych poglądów i podziałów oraz przesądów rasowych (i klasowych) pośród amerykańskiej Południowej społeczności ukształtowanej przez przeszłość (spadek po niewolnictwie Murzynów, wojna secesyjna między Północą i Południem) oraz aktualne warunki życia (lata wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 30. XX w.), jak i stan świadomości oraz wielkiej wrażliwości młodych bohaterów.
Powstała powieść w ostatecznej swej ponadczasowej właściwie wymowie bardzo dramatyczna i poruszająca, bo mówiąca o nieszczęściach i okrucieństwie ludzkim, płynących z bezrefleksyjnego ulegania trudnym zawsze i wszędzie do wykorzenienia zbiorowym przesądom i „twardym" stereotypom myślowym, ich fatalnym wpływie na losy, postawy i zachowania ludzkie. Ale jest to zarazem także powieść pełna swoistego humoru, delikatnej i ciepłej ironii oraz niekłamanego liryzmu, choć i czasami może nawet i nazbyt naiwnej, wręcz „po dziecięcemu" sentymentalnej autorskiej refleksji, zadumy nad światem i życiem, wpisanej wprost w narracyjną tkankę utworu... Zabić drozda przetłumaczono na kilkanaście języków świata, a co nie bez znaczenia dla jej popularności, w jej filmowej ekranizacji z połowy lat 60. wystąpił słynny amerykański aktor - sam Gregory Peck.
J.T.